Uncategorised

Szczegóły

Etymologia nazwy Kijów pochodzi prawdopodobnie od Kija, a nie stolicy Ukrainy. Jest to podjazd z Krzywczy w kierunku Reczpola, który kończy się szczytem o nazwie Kijów [350 m.n.p.m – nowy pomiar, stary 355 m.n.p.m.], i przysiółkiem związanym terytorialnie częściowo z Krzywczą, a częściowo z Wolą Krzywiecką o tej samej nazwie. Pierwszy raz ta nazwa została użyta w zachowanym dokumencie w połowie XVIII w. czyli jeszcze przed budową Nowego Traktu Węgierskiego obecnie drogą wojewódzką nr 884. Jeszcze 40 lat temu nikt z Krzywczy podjazd pod górę nie nazywał Górą Krzywiecką, mówiło się zawsze Kijów, ale kłamstwo powtarzane wielokrotnie staje się prawdą. Dziś tylko zasiedziani Krzywczanie i osoby, które dawno temu wyjechały z miejscowości określają to miejsce jako Kijów. Góra Krzywiecka znajduje się za Reczpolem tuż za rezerwatem Brzozy Czarnej i kończy się szczytem o wysokości 373 m.n.p.m.

Na zboczu Góry Kijów w Krzywczy w listopadzie 2024 r. rozpoczęto budowę wieży widokowej o wysokości całkowitej 37,5 metra. Fundamenty wieży znajdują się na wysokości 330 m.n.p.m, a taras widokowy na wysokości 35 m. Tak więc okolicę oglądamy z wysokości 365 m.n.p.m. Łamana forma konstrukcja jest wykonana ze stali obita elementami drewnianymi. Wieża powstaje z inicjatywy Urzędu Gminy Krzywcza w ramach projektu partnerskiego „Budowa, przebudowa i remont infrastruktury turystycznej na terenie Związku Gmin Turystycznych Pogórza Dynowskiego”. Koszt inwestycji 1 377 390,90 zł, w tym promesa: 919 893,55 zł, wkład własny: 457497,35 zł. 

Oprócz wieży widokowej ma zostać zrealizowane cztery zadania:

1.Przebudowa drogi gminnej nr 1 16236 R – droga otrzyma asfaltową nawierzchnię, powstanie też ścieżka rowerowa [To droga na Babią rzekę, Krzyż Jubileuszowy i dalej na Karczmę]

2.Rozbudowana zostanie infrastruktura turystyczna wokół krzyża Jubileuszowego w  Krzywczy - powstać ma m.in. taras widokowy oraz elementy małej architektury (ławki, stojaki rowerowe itd.). Nie wiem czy władze pamiętają, że krzyż nie jest skończony - brakuje podstawy - według projektu miał być nią być Order Virtuti Militari wykonany z kostki.

3.Rozbudowa infrastruktury wokół wieży widokowej - planuje się m.in. budowę budynku gospodarczego z przeznaczeniem na obsługę wieży widokowej, magazynu energii elektrycznej, paneli fotowoltaicznych i turbiny wiatrakowej, montaż elementów małej architektury (ławki, wiata z grillem), stworzenie przyrodniczej ścieżki edukacyjnej, budowę zbiornika na wody opadowe wraz z kanalizacją deszczową, parkingu i wewnętrznych dróg komunikacyjnych oraz budowę oświetlenia terenu wraz z iluminacją świetlną wieży widokowej.

4.Przebudowany ma zostać fragment drogi wojewódzkiej nr 884, gdzie powstanie ścieżka pieszo - rowerowa oraz nowe zjazdy

Czas pokaże ile z tych zadań zostanie zrealizowanych. Wieża ma zostać oddana do użytku w maju 2025 r. i stać się atrakcją turystyczną, ale dla turysty ważne są nie tylko widoki, ale i informacje historyczne, legendy związane z miejscem i najbliższą okolicą. Poniżej prezentuje, zdjęcie Kijowa i kilkanaście opowieści o Kijowskim wzgórzu.

Bitwa Krzywiecka

Podczas Bitwy Krzywieckiej 13 września 1939 r., na Kijowie był osadzony 2 batalion mjra Byszewskiego, któremu przypadła obrona wzgórza. Ale z pewnością batalion ten nie brał czynnego udziału w bitwie. Zaś w okolicach dzisiejszej Wieży Widokowej były stanowiska lekkiej artylerii. Tak wspomina spotkanie z owymi artylerzystami gen. Bronisław Prugar- Ketling: „(…) Zatrzymałem się na chwilę przy miejscu postoju dowództwa dywizji [Karczma na Łazach], gdzie mnie krótko poinformowano, że Niemcy podeszli pod Krzywczę i montują natarcie. Droga na Babice przepełniona jest oddziałami zmotoryzowanymi, po których bębni nasza artyleria. Podjechałem więc dalej ku przodowi na punkt obserwacyjny, gdzie powitały mnie rozradowane twarze artylerzystów płk. Gruińskiego i ppłk. Obtułowicza, meldując o wykonaniu kilku skutecznych nawał ogniowych na kolumny nieprzyjaciela, posuwające się po szosie i w dolinie Sanu. Nawały te, będące pełnym zaskoczeniem dla wroga, musiały mu zadać ciężkie straty tak w ludziach, jak i w sprzęcie i materiale. Obecnie świeże siły niemieckie podchodzą już bardzo ostrożnie ku wsi Ruszelczyce, gdzie prawdopodobnie grupują się do natarcia(…)”. Te stanowiska prawdopodobnie znajdowały się po prawej stronie wzdłuż drogi do Wieży Widokowej na Kijowie. [Patrz zdjęcie].

Zagadkowe pecki

Kilka metrów poniżej Wieży Widokowej na Kijowie w Krzywczy znajdują się zagadkowe betonowe elementy. Są to pozostałości po jakieś budowli. Jakieś bo chociaż przez kilkadziesiąt lat pytałem o te elementy wielu ludzi nikt nie znał ich historii. Są to dwa betonowy pecki, jeden zachowany w całości, a drugi częściowo. Pochodzą, oceniając ich wygląd z XX w., ale ich przeznaczenie to kolejna Tajemnica Kijowa. Jak się dowiedziałem pecki te stanowiły podstawę wieży geodezyjnej.

Tu zginął por. Antoni Makowski

Po przeciwnej stronie drogi, gdzie znajduje się Wieża Widokowa na Kijowie w Krzywczy miało miejsce tragiczne wydarzenie, które niedawno ujrzało światło dzienne. 13 IX 1939 r. por. Antoni Makowski miał tam punkt obserwacyjny, mimo silnego ostrzeliwania punktu przez artylerię nieprzyjaciela trwał i podawał dane artylerii, która prowadziła ogień bardzo skutecznie, wreszcie jeden z pocisków trafia w sam punkt obserwacyjny, zabijając na miejscu por. Makowskiego i cała obsadę posterunku. To następna tajemnica Kijowa znana niewielu.

Masowy grób Żydów

Około 150 m od Wieży Widokowej na Kijowie w Krzywczy w kierunku Reczpola znajduje się miejsce następnej tajemnicy. 17 września 1939 r. niemieckie oddziały Einstzkommando rozstrzelało na skraju lasu na wzgórzu Kijów ok. 17 Żydów (liczba rozstrzelanych jest sporna od 11 do 17). Odbyło się to w niedzielę po nieszporach. Zajechały ciężarówki na krzywiecki rynek, z których wysiedli żołnierze niemieccy. Z domów znajdujących się w pobliżu kościoła wyprowadzali mężczyzn pochodzenia żydowskiego. Powiedziano im, że będą wywiezieni na roboty do Rzeszy. Przywieźli ich na skraj lasu na przysiółku Kijów. Czterech Polaków zmuszono do wykopania dołów. Jak zeznaje jeden z świadków było dwa groby. Wszyscy czterej myśleli, że to jest ich koniec życia. Gdy wykopali dół Niemcy zaprowadzili ich w głąb lasu skąd słyszeli strzały. Po chwili przyprowadzili ich do dołu, w którym były już zwłoki zabitych Żydów, których kazali zakopać. Miejsce to po wojnie było odwiedzane przez młodzież szkolną, ale w latach 60 tych zabroniono tej pamięci. W 2016 r. pomogłem odnaleźć to miejsce dzięki pomocy p. Urbana z Kijowa.

Gdzie jest ten grób?

Po lewej stronie drogi Dynów-Przemyśl mnie więcej w okolicy wieży telefonicznej w otulinie lasu w czasie II wojny światowej doszło do innej egzekucji ludności. Nie ma na ten temat zbyt wielu informacji, ale uzyskane wiadomości z kilku źródeł wskazują, że Niemcy w lesie rozstrzeli grupę Polaków i Żydów. Nie wiadomo kiedy, nie wiadomo ile osób, nie wiadomo, w którym miejscu. Nie było naocznych świadków, ale mieszkańcy Kijowa twierdzą, że takie wydarzenie miało miejsce. To następna tajemnica Kijowa. Może ktoś na ten temat ma więcej wiadomości to proszę o podzielenie się nią.

Radziecki czołg

Zjazd z Kijowa to zawsze było wielkie niebezpieczeństwo. Na przestrzeni wielu lat wydarzyło się tu mnóstwo wypadków w tym śmiertelnych. Najbardziej spektakularne, o którym pozostało mgliste wspomnienie miało miejsce  w sierpniu 1968 r. radzieckich żołnierzy, którzy jechali do Czechosłowacji w ramach Interwencji Układu Warszawskiego. Na platformach przewożono czołgi, prawdopodobnie typ T-55. W Krzywczy dzieci szkolne czekały z kwiatami, by powitać bratnią armię, gdy nagle rozległ się huk. Jeden z wozów nie wyhamował na „drugim kolanie”, to ten pierwszy zakręt jadąc z góry i wjechał w przepaść w kierunku cmentarza. W tym wypadku nie było ofiar śmiertelnych, jeden z żołnierzy został opatrzony w Ośrodku Zdrowia w Krzywczy. Helikopterem, który wyładował na Błoniu w pobliżu „Klina”, przyleciał wysoki ranga wojskowy, którego zwieziono na miejsce wypadku. W Krzywczy pozostało kilkunastu żołnierzy, którzy przez dwa tygodnie likwidowali skutki wypadku dobrze się przy tym bawiąc. Wypadek ten jest powszechnie znany, ale szczegóły już nie.

Cmentarz choleryczny

Jakieś 200 m poniżej Wieży Widokowej na Kijowie w Krzywczy, przylegając do lasu znajduje się Cmentarz Choleryczny mieszkańców Krzywczy. Cmentarz ten powstał prawdopodobnie końcem XIX w. Zapewne grzebano tam zmarłych na cholerę i inne choroby zakaźne mieszkańców Krzywczy i okolicznych miejscowości wszystkich obrządków. Najwięcej podczas I wojny światowej. Tak  wspomina Władysława Jaroszewska nauczycielka w Szkole w Reczpolu: „(…) Między pierwszą, a drugą inwazją wybuchły w Reczpolu i całej okolicy epidemie tyfusu, cholery i czerwonki, które dłuższy czas panowały, zabierając z tego świata liczne ofiary (…). Cmentarz ten od wielu dziesiątek lat nie był odwiedzany przez rodziny i pamięć o nim zaginęła. Przyczynił się do tego przesąd, że będąc na cmentarzu można się zarazić chorobą. Takie cmentarze istniały w Krzywczy, Ruszelczycach, Reczpolu.

Baba topielniczka

Jakieś 300 m, w kierunku południowym od Wieży Widokowej na Kijowie, znajdują się źródła potoku Babia Rzeka. Pisze o tym i Kijowie w 1873 r. Encyklopedysta Galicji Antoni Schneider: (…) Babia Rzeka przysiołek w obrębie gm. Krzywczy nad Sanem w pow. Przemyskim 1/6 mili ku wschodnio - południowej stronie miasteczka, opodal granicy Krzywczy z Wolą Krzywiecką i Reczpolem, jako też przechodzącego tędy traktem dukielsko - węgierskiego. Składa się z 7, u podnóża wzgórza Kijowem zwanego, rozłożonych chat, nad potokiem Babia Rzeka zwanym, który tu również ma swoje źródła i płynąć ku północnemu zachodowi łączy się w Krzywczy z potokiem Jardini czyli Jordanem, uchodzącym do Sanu. W dawnych dokumentach jest wzmianka o istniejącej nad Babią Rzeką mogiłą oraz dawnym jeziorku czyli źródle Babiej Rzeki, o którem wiele po między ludem tradycji istniało; z tych najciekawszych była legenda o babie topielniczce, która w niem miała niegdyś swoje siedlisko, lecz dziś już lud o wszystkiem tem czem raz więcej zapomniał. (…).

Wprawdzie pozostały tylko mokradła, a mogiła okazała się być kopcem granicznym usypanym za czasów Orzechowskich w XVI w., to rzeczywiście znajdują się tam źródła potoku Babia Rzeka, ale Baby Topielniczki już nie ma. Ma za to swoje siedlisko Gąsiorek.

Legenda o Babie Topielniczce

Jednak ktoś zna legendę o Babie Topielniczce spod Kijowskiego wzgórza: „W mokre i mgliste noce Baba Topielniczka przechadza się jednak po tej okolic. Błądzi po mokradłach w poszukiwaniu utraconej miłości. Czasem zbłąkanemu wędrowcy może ukazać się jej półprzeźroczysta postać. Czasem poczuje tylko podmuch lodowatego wiatru, czasem trzask łamanych gałęzi. Czasem w gęstej mgle zbłąkany podróżnik usłyszy kobiecy szept i nawoływanie. Biada temu kto podąży za tym wołaniem”.

Potyczka z kozakami

Następna historia zwiana z terenem Kijowa wydarzała się w pierwszych dniach oblężenia Twierdzy Przemyśl we wrześniu 1914 r. Opisuje ja na kartach książki Przemyśl Twierdza Niezdobyta Jacek Błoński. W kierunku Dynowa wyruszyła ciężarówka z pocztą. W tym czasie nie było jeszcze wiadome, że Rosjanie okrążyli już Twierdzę. Wydarzenie miało miejsce, gdzieś poniżej Wzgórza Kijów przy dojeździe do Krzywczy. Ale oddajmy głos autorowi:

(...) Tego pamiętnego dnia rankiem dzielny pan Kosiński załadował kilkanaście worków mieszczących, oprócz przesyłek urzędowych i wojskowych, także listy zawierające słowa pocieszenia, tęsknoty i miłości od żołnierzy i przemyślan do rodzin. Po wysłuchaniu ostatnich wskazówek i wiadomości na temat ruchu wojsk rosyjskich wyruszył ciężarówką w drogę w kierunku Dynowa. Z początku podróż przebiegała bez żadnych niespodzianek. Kiedy wojskowy automobil dojeżdżał do Krzywczy położonej około dwudziestu kilometrów od Przemyśla, został niespodziewanie zaatakowany.

Nagle na drodze pojawili się jeźdźcy w wysokich futrzanych czapkach. Kosiński z przerażeniem w oczach wpatrywał się w sześciu groźnie wyglądających Kozaków zbliżających się wolno do ciężarówki. Jednak po chwili Kozacy zatrzymali się. Po raz pierwszy żołnierze z Przemyśla mogli ujrzeć żołnierzy wroga, którzy zaraz po zejściu z koni zaczęli strzelać do dzielnego pocztowca i jego załogi jak do celów na strzelnicy. W powietrzu rozległ się odgłos karabinowych strzałów, a nad głową przerażonego pocztowca świszczały rosyjskie kule.

Kiedy już się wydawało, że nadchodzi kres wyprawy i trzeba będzie zginąć w obronie cennego ładunku, lub też w najlepszym przypadku zakończyć dopiero co rozpoczętą wojenną przygodę w rosyjskiej niewoli, w panu Kosińskim obudził się duch Marsa. Ten wysłużony weteran C.K. Armii w randze wachmistrza szybko opanował strach. Widząc wystraszone twarze żołnierzy i ich oczy wpatrzone w niego, zrozumiał, że nie mogą dać się wystrzelać jak kaczki. Natychmiast kazał zatrzymać ciężarówkę, która wciąż jechała w stronę nadjeżdżających Rosjan. Następnie wykorzystując samochód jako osłonę przed kulami wroga przedostał się wraz ze swoim oddziałam pod wierzby rosnące przy szosie. Po czym gromkim głosem krzyknął do swoich wojaków:

- Macie mnie słuchać jak swego feldfebla na ćwiczeniach, bo inaczej zginiemy. Przeładować broń!

Potem Kosiński wydał rozkaz:

- sformować szereg i na mój rozkaz – ognia!

Kiedy Rosjanom wydawało się, że austriaccy żołnierze uciekli, pozostawiając samochód, zza drzew poleciał na nich grad kul. Jeden z Kozaków, trafiony karabinowym pociskiem, padł martwy na drogę. Po dłuższej wymianie ognia Kozacy widząc, iż zginął jeden z ich współtowarzyszy zaczęli wycofywać się. Kolejna kula zabiła konia. Rosjanie, jeszcze przez moment pewni zwycięstwa, pośpiesznie wycofali się z drogi i galopem uciekli z pola bitwy. Kosiński jeszcze przez chwilę wraz z żołnierzami rozglądał się wokół, wypatrując wroga, a potem wskazując głowę martwego kozaka leżącego na szosie rozkazał jednemu z żołnierzy:

- Przeszukać tego moskala, może ma jakieś ważne papiery lub mapę.

Żołnierz ostrożnie podszedł do ciała zastrzelonego Kozaka, haniebnie pozostawionego przez Rosjan. Po sprawdzeniu, czy aby martwy nieszczęśnik nie miał przy sobie jakiś dokumentów, żołnierz na polecenia Kosińskiego zabrał kozacki karabin i szablę, jako trofeum wojenne. (...)

Krzyż Jubileuszowy

Bardzo dobrze z Wieży Widokowej na Kijowie w Krzywczy będzie widać wzgórze Babia Rzeka, które jest najstarszą nazwą fizjograficzną w Krzywczy. Mniej więcej na jej środku znajduje się krzyż wykonany we wrześniu 1998 r., którego jestem pomysłodawcą. Krzyż o ażurowej konstrukcji ma wysokość 14 m, a jego projektantką była p. Alicja Strojna. Krzyż upamiętnia Jubileusz 600 lecia parafii [1398 – 1998], oraz bitwę 11 Karpackiej Dywizji Piechoty z oddziałami niemieckiej 7 Bawarskiej Dywizji Piechoty. I tu też tajemnica. Około 100 metrów od krzyża była pierwotna mogiła 23 polskich żołnierzy, którzy zginęli podczas bitwy 13 września 1939 r. W 1940 r. żołnierzy ekshumowano i pochowano w zbiorowej mogile na Cmentarzu Komunalnym w Krzywczy. W ramach projektu budowy wieży widokowej ma być przebudowana droga wiodąca z Krzywczy na Babią Rzekę przeznaczona na ścieżkę rowerową, zaś pod krzyżem ma powstać. taras widokowy oraz elementy małej architektury: ławki, stojaki rowerowe. Czas pokaże czy te plany urzeczywistnią się.

Brzozowa Góra

Nawet najstarsi mieszkańcy Kijowa, a pewnie i Reczpola nie wiedzą, że panowie geodeci pracujący przy Geoportalu [Elektroniczna mapa Polski], pozostawili swój dar w postacie umieszczenia na mapie szczytu Brzozowa Góra 358 m.n.p.m., który znajduje się tuż za Kijowem w kierunku wschodnim. Takich kwiatków, których nigdy nie było na mapie, a przede wszystkim w pamięci i bieżącym użytku mieszkańców panowie pozostawili więcej. Zapewne obligowało ich do tego Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie Nazw Fizjograficznych, albo po "dokładnym wywiadzie terenowym" zaznaczyć swój teren nie licząc się z historia i miejscową tradycją. Samo zaś miejsce jest znakomitym punktem widokowym na Reczpol i Pogórze Przemyskie, widać stąd nawet Kopystańkę. Poniżej widoki z Brzozowej Góry - to już nie tajemnica.

Jest jeszcze do opowiedzenia przynajmniej kilka historii, które są na razie Tajemnicą Kijowskiego Wzgórza:  O stoku narciarskim, O czołgu niemieckim, O Hobittówce, która stała się Chatąbrata i o postępowych geodetach, którzy historię i  miejscową tradycją rozumieją inaczej, ale to może kiedyś indziej. Ale trzeba pamiętać, że nie zapisane historie umierają.

Piotr Haszczyn [luty 2025]

 Zapraszamy na blog  - http://krzywcza.blogspot.com/

Szczegóły

Polichromia w kościele nie jest “zwykłą” dekoracją, która miałaby podkreślić architekturę. Jej funkcją jest także przekazywanie treści i wzbudzanie emocji. Od najdawniejszych czasów powstawały w kościołach na ścianach i sklepieniu piękne malunki w aranżacji kolorów w różnych odcieniach. Także kościół parafialny w Krzywczy ma swoja historię w tym zakresie. Na przestrzeni dziejów było w nim kilkanaście różnych polichromii, o których jest ten artykuł.

Krzywiecki kościół parafialny został wybudowany przez Marcina Krasickiego w 1630 r. Wspomina się, że na "lichej budowy z kamienia i glinianej zaprawy, nie nastarczał wielu kosztów". Ta oszczędność i pośpiech był powodem tego, że już w 1722 r. zawaliło się ceglane sklepienie i świątynia była w mocnej ruinie, a następnie zawaliło się część prezbiterium. W 1740 r. proboszczem został Konstanty Żurowski, który rozpoczął prace remontowe. W dekrecie po wizytacji z roku 1741 r. wspomina się, że „Wielkie ściany popękane (…), staraniem murarzy zniszczenia pęknięć ścian naprawiono (…)". Prace remontowe zostały w większości zakończone w 1744 r., ale kościół nadal miał wiele mankamentów. W dekrecie bpa Sierakowskiego czytamy: „W kościele ani posadzki, ani podłogi, ani sklepienia, ani podsiębitki nie ma. Ściany porysowane bardzo kiedyś były. Sklepienie kiedyś było ale się zapadło. Kościół potrzebuje wielkiej reparacji”. W żadnym z wymienionych dokumentów nie wspomina się o polichromii więc jej pewnie nie było.

Najprawdopodobniej większe prace remontowe wykonano w roku 1863, kiedy to dokonano poważniejszego remontu ołtarza głównego. Świadczy o tym napis "Królowo Korony Polskiej módl się za nami" i poniżej data 1863, we wnęce gdzie znajduje się obraz. Z pewnością przed remontem ołtarza najpierw kościół pomalowano, ale nie ma na ten temat żadnych informacji. [Poniżej zdjęcie z warstwami polichromii i tynku].

Pierwszą polichromię, gdzieś w końcu XIX w. wykonał Walerian Kryciński uczeń Jana Matejki, spokrewniony z właścicielami Krzywczy Joczami. Niestety nic więcej o niej nie wiadomo. Pozostał po tym wydarzeniu tylko obraz Świętej Rodziny w ołtarzu głównym.

Następna informacją o polichromii w kościele jest taka „Sklepienie beczkowate z desek z polichromią z 1927 malowaną pod kierunkiem artysty malarza Mariana Strońskiego z Przemyśla. Na malowanie kościoła parafianka Katarzyna Beniacka - zamieszkała w Ameryce - ofiarowała kościołowi w Krzywczy grunt o powierzchni 400 sążni”.

Nie wiemy dokładnie, jak ta polichromia malowana pod kierunkiem Mariana Strońskiego wyglądała [Obok zdjęcie fragmentu polichromii M.Strońskiego]. Na podstawie zachowanych zdjęć można ustalić , że kościół był pomalowany w całości w odcieniach białych. Nad prezbiterium na kantach beczkowego sklepienia były kwiaty w dwóch rzędach w odległości ok. 15 cm od siebie, być może róże. Wypełnienie sklepienia: na jasnym tle powtarzający się ornament geometryczny, być może z szablonu. Nie jest wiadome, jak wyglądała dalsza część polichromii na sklepieniu. Być może na ok. 0,5 m pasie na sklepieniu na wysokości kazalnicy były symbole czterech ewangelistów: człowieka, lwa, wołu i orła, ale to jest informacja bardzo niepewna.

Okna za prezbiterium zamurowane. Na oknie z lewej strony figura Matki Bożej. Na ściankach wewnętrznych okna malowidła o różnej formie – półksiężyce, koła. Rysunki widoczne w trzech skupionych grupach łączonych delikatnymi liniami.

Nad kazalnicą trzy półmetrowe pola sięgające od końca kazalnicy do sufitu, Na dwóch bocznych polach motywy roślinne być może róże, takie same jak na sklepieniu. W środkowym pasie 8 pasków biegnących pionowo od sufitu w dół. Na środku wkomponowany rysunek chyba serce.

W pierwszym oknie na wewnętrznej ścianie w nawie głównej inne malowidło od dołu prostokąt z jakąś strukturą malarską, nad nim okrąg z malowidłem.

Tyle na podstawie zachowanych zdjęć widomo o polichromii wykonanej pod kierunkiem Mariana Strońskiego.

Następna polichromia powstała około roku 1960. Wykonali ja artyści o nieustalonych personaliach z Sanoka lub okolic. Kolor ścian w kościele utrzymany w kolorach beżu i brązu. W prezbiterium sklepieni koloru jasno niebieskiego z gwiazdkami. Po lewej i prawej stronie prezbiterium krzyż koloru seledynowego z monogramem IHS tuż poniżej sklepienia. Beczkowate sklepienie na pozostałej części sufitu koloru jasno niebieskiego. Na dwóch zewnętrznych pasach na sklepieniu motywy roślinne ujęte w formę geometryczna. [Na zdjęciu obok fragment polichromii z pasów na suficie]. Na wysokości kazalnicy były namalowane symbole czterech ewangelistów: człowieka, lwa, wołu i orła. 

Na wewnętrznych ścianach okna motywy geometryczne. Ściany boczne wydzielono podłużne pasy w kolorach kości słoniowej, marmurku i beżu.

Polichromia ta w była poddana konserwacji około 1980 r. przez malarza p. Kozioła z Jarosławia. W warstwie malunkowej nie dokonano żadnych zmian, natomiast dodano zmieniono barwę niektórych pasów na ścianach świątyni. Poniżej zdjęcie wyglądu polichromii z roku ok 1980.

W 1998 r. z okazji jubileuszu 600 lecia parafii wykonano nową polichromie w kolorach zieleni, seledynu i kości słoniowej. Zastosowanie systemu grzewczego z nawiewem powietrza z kotłowi węglowej oraz brak wentylacji spowodowały, że cała polichromia jest bardzo mocno zabrudzona osadem kurzu i sadzy. Poniżej fragmenty obecnie jeszcze istniejącej polichromii.

Właśnie rozpoznają się prace przy kolejnej polichromii, którą wykona firma AURUM APIS Sp. z o.o. z Nienadówki reprezentowaną przez Prezesa Zarządu Jakuba Filipa Olszyńskiego za kwotę 895 997,19 zł. Parafia na ten cel otrzymała dotację w kwocie 895 997,19 zł uzyskanej przez Gminę Krzywcza ze środków Funduszu Przeciwdziałania COVID-19 w ramach Rządowego Programu Odbudowy Zabytków.

Do 15 grudnia 2025 r. zobaczymy kolejną polichromię krzywieckiego kościoła oby była bardziej odporna na ząb czasu niż ta ostatnia z roku 1998.

Piotr Haszczyn [Listopad 2024]

Zapraszamy na blog  - http://krzywcza.blogspot.com/

Szczegóły

HistRolka to nowy rodzaj popularyzacji przeze mnie historii Gminy Krzywcza skierowany przede wszystkim do młodego pokolenia. Krótkie minutowe filmiki z najważniejszymi informacjami dotyczącymi: obiektów historycznych oraz miejsc godnych zwiedzenia, które znajdują się na terenie naszej Gminy. 

Krótka historia o miejscu i okolicznościach śmierci por. Antoniego Makowskiego 13 IX 1939 podczas bitwy krzywieckiej. Kliknij w link poniżej

https://www.youtube.com/watch?v=gra3VIP2-pY

Filmik o historii Cmentarza Cholerycznego w Krzywczy. Kliknij w link poniżej

https://www.youtube.com/watch?v=roJXtgt56g8

Filmik o historii starego cmentarza w Babicach. Kliknij w link poniżej

https://www.youtube.com/watch?v=RV8fICnPUWo

Filmik o historii krzywieckiego Kościoła. Kliknij w link poniżej

https://www.youtube.com/watch?v=W3K8xwqOoMI

{youtube}W3K8xwqOoMI{/youtube}

Filmik o historii krzywieckiego Kirkutu. Kliknij w link poniżej

https://www.youtube.com/watch?v=hZfrbisQr68

{youtube}hZfrbisQr68{/youtube}

Filmik o historii Cerkwi w Krzywczy. Kliknij w link poniżej

https://www.youtube.com/watch?v=Y7B2cKZNoa8

{youtube}Y7B2cKZNoa8{/youtube}

Film o historii krzywieckiej mogile - kurhanie. Kliknij w link poniżej

https://www.youtube.com/watch?v=tKuIB3scfdA

{youtube}tKuIB3scfdA{/youtube}

Filmik o historii Kościoła Św. Trójcy w Babicach. Kliknij w link poniżej

https://www.youtube.com/watch?v=rnmiAhQsZwY

{youtube}rnmiAhQsZwY{/youtube}

Filmik o historii babickiej cerkwi. Kliknij w link poniżej

https://www.youtube.com/watch?v=g3NC9B4N5ms

{youtube}g3NC9B4N5ms{/youtube}

Filmik o Rezerwacie Brzozy Czarnej na Reczpolu. Kliknij w link poniżej

https://www.youtube.com/watch?v=9pPPxZlkhGA

{youtube}9pPPxZlkhGA{/youtube}

Filmik o historii Reczpolskiego Wapiennika. Kliknij w link poniżej

https://www.youtube.com/watch?v=KAAaUOZAebw

{youtube}KAAaUOZAebw{/youtube}

Szczegóły

Dawid Uhri [Na zdjęciu obok z żoną Mindlą], był związany rodzinnie z dynastią krzywieckich rabinów Gallerów. Był synem córki Moshe Elieziera Gallera - Nechty Circu [Tzirel] i Pinkasa Arji Uhriego oraz wnukiem rabina Abrahama Gallera.
Dawid Uhri urodził się w Krzywczy [bardziej prawdopodobne, że w Dynowie], chociaż w księdze meldunkowej jest wpis -  urodzony w Krzywczy 4 XII 1876 r. Ożenił się w roku 1902 z Mindlą Galler urodzoną 25 V 1878 r. w Przemyślu, która była córką znanego przemyskiego architekta Zygmunta Gallera. 
Niewiele wiemy o jego młodości, ale na pewno kształcił się na rabina i w latach swojej młodości działał i nauczał w Przemyślu. Był między innymi wychowawcą następujących rabinów: dr. Szmuela Hirschfelda, późniejszego rabina Białej Galicji oraz rabina Eliezer Mieses, syna rabina Jehoszui Meisela, późniejszego rabina Sambora. Był wychowawcą znanego mówcy dr Herzla Landaua, który po II wojnie świtowej zamieszkał w Tel Awiwie.
Była autorem kilku książek: Wajkojnein Dawid wydanej w Przemyślu w 1896 r., Głos mojego ukochanego [Kojl DoJdi] wydaną w Krzywczy oraz David Ubolewa [i] Wieża Dawida, jak również komentarzy do: Kto Otwiera Bramy, Bramy światła, Dobre uczynki, [i] Od Bramy Syjonu.
   
Rabin Uhri miał córkę Goldę, która po wyjściu za mąż mieszkała w Niebylcu pod Rzeszowem. Młodsza córka Berta, po zamążpójściu z rodziną zamieszkała w Wojniłowie powiat Kalusz, województwo Stanisławowskie. Po ataku Niemiec na Rosję z całej rodziny przeżyła tylko jego wnuczka Jochevet, która po wojnie zamieszkała w Izraelu. Miał również syna Mozesa Lejzora urodzonego w 1903 r. Syn  ożenił się z Esterą Jeutą Majer z Jawornika Polskiego i dochowali się trójki dzieci: Lejba, Pinkasa i Chaję. Syn był rzeźnikiem rytualnym oraz w zachowanym do dziś domu prowadził sklep bławatny. Dom ten został zakupiony przez gminę żydowską w początkach XX w. i był nazywany Rabinówką. 
Rabinem w Krzywczy został w roku 1912. Funkcję przejął po Benjaminie Gallerze. 5 stycznia 1912 r. ukazała się depesza gratulacyjna w gazecie Machiske Hadas [Posiadacze religijni], napisana przez rabina Dawida Uriego w momencie objęcia przez niego rabinatu w Krzywczy. Oto jej treść:
Z całego serca i duszy pragnę wyrazić wdzięczność i silną przyjaźń wszystkim, którzy uczestniczyli w mojej radości i błogosławieństwach z okazji nominacji na rabina Avdaka (ojca świętego dworu) Kriftch, i błogosławię ich w imię Boga. 
Wasz przyjaciel, z szacunkiem David Uhri Avdak (Ojciec Świętego Dworu) Kriftch nad rzeką „San”.

 
W Krzywczy rozwijał społeczność żydowską na płaszczyznach duchowych i organizacyjnych. W 1935 r. założył w Krzywczy Bejtar [Brith trumpeldor – związek Trumpeldora] – organizację skatowa założoną w Przemyślu 30 XII 1930 przez Lipę Gallera i Abraham Schachtera. W Krzywczy działa również Dror organizacja młodzieżowa, która zajmowała się organizowaniem szkoleń dla przyszłych osadników w Palestynie. Dzięki temu jeszcze przed 1939 r. do Palestyny wyjechali Majer Wolfman z Ruszelczyc i Naftali Rosner z Krzywczy.
Podczas wojny Dawid Uhri z rodziną prawdopodobnie został uwięziony w getcie w Przemyślu i zginął w 1942 r. w Bełżcu. Ten sam los podzieliła jego żona i syn. Wydaje się, że ich losy podzielili pozostali członkowie rodziny ostatniego krzywieckiego Rabina.

W 2022 r. na ścianie Rabinówki [Obecnie budynek Apteki], w której mieszkał powstał mural z jego podobizną oraz dwóch innych duchownych: księdza katolickiego Władysława Soleckiego i greckokatolickiego Iwana Kalimona.

Piotr Haszczyn [luty 2024]

Zapraszamy na blog  - http://krzywcza.blogspot.com/

Jeśli doceniasz moją pracę:

Szczegóły

4 IX 2024 r. w rzeszowskim Hotelu Prezydenckim odbyła się uroczysta gala statuetka i dyplomów dla zwycięzców w wojewódzkim konkursie Osobowość Rok 2023. Miło mi poinformować, że głosami czytelników Nowin otrzymałem tę nagrodę. Za docenienie mojej 30 letniej pracy w propagowanie historii i Trzech Krzywieckich Kultur serdecznie dziękuję. Dziękuję również za miłą pogawędkę z p. redaktor Urszulą naszą krajanką ze Średniej.

5 VIII 2024 r. byłem gościem audycji na żywo w Radio 357 z opowieścią o trzech krzywieckich kulturach. Audycja emitowana ze studia w Rzeszowie była dostępna zarówno z Polski, jak i zza granicy. To kolejny mój wkład w promocję Krzywczy w przestrzeni ogólnopolskiej. Dziękuję również  Grażyna Bochenek, autorce cyklu audycji pt. Plac na rozdrożu za zaproszenie.
Audycja jest dostępna do odsłuchu jako podcast, po rejestracji i dokonanie darowizny na rzecz radia [Zastania patronem]: https://radio357.pl/podcasty/audycje/plac-na-rozdrozu/

2 lipca 2024 to Yortiat czyli rocznica śmierci rabina Davida Shiffa, który spoczywa w krzywieckim ohelu. Chasydzi wierzą, że cadyk w rocznicę swojej śmierci zstępuje z nieba i zabiera do Boga ich prośby o zdrowie, pomyślność dla dzieci lub sukcesy w pracy. Zapraszam do odwiedzenia krzywieckiego cmentarza żydowskiego w tym dniu w godzinach od 15 do 18. Będzie możliwość zwiedzenia cmentarza i niedawno odbudowanego ohelu. Było trzy osoby.

Po raz drugi jestem nominowany do tytułu Osobowości roku. Dziękuję za uznanie. https://nowiny24.pl/osobowosc-roku-2023/pl/2005025/pg/42553

Przed Urzędem Gminy w Krzywczy została zamontowana ławeczka Jana Zachariasiewicza. Przedsięwzięcie zrealizowano ramach programu „Moja Mała Ojczyzna”, a grantobiorcą była Ochotnicza Straż Pożarna w Krzywczy, zaś koordynatorami projektu: Agata Wiśniowska i Robert Sobol. Na ławeczce można odsłuchać życiorys pisarza mojego autorstwa oraz wiersze Zachariasiewicza w wykonaniu uczniów Szkół Podstawowych z Gminy Krzywcza również dzięki mojej żmudnej pracy w zebranie wierszy poety i wydanie ich w formie e-booku. Ławeczka ma panel fotowoltaiczny dzięki czemu jest w nocy podświetlona i można naładować telefon. Obok są również stojaki na rowery. Nowoczesna ławeczka kontrastuje z pamiątkowym kamieniem z tabliczką z tworzywa sztucznego upamiętniającą postać Jana Zachariasiewicza. W czerwcu 2024 r. prawdopodobnie odbyło się też oficjalne otwarcie, ale pewności nie mam.

12 maja 2024 r. wraz z grupą podkarpacką Sieci forum Dialogu odwiedziłem z Dębicę, której żydowskie dziedzictwo oraz miejsca pamięci – w tym cmentarz oraz mogiłę w Lesie Wolica – przedstawił Ireneusz Socha.

27 kwietnia 2024 organizowałem spacer historyczny po Krzywczy i okolicy członków Forum Dialogu grupa podkarpacka. Dziękuję za wspólna kąpiel w przeszłości w wiosennych okolicznościach przyrody.

1 kwietnia 2024 r. odwiedziło Krzywczę dwie grupy Chasydów z USA, by modlić się w odbudowanym ohelu [kaplicy cmentarnej] przy grobach rabinów Dawida Schiffa i Abrahama Gallera. Byli to potomkowie rabina Schiffa, którzy w dużej części sfinansowali odbudowę ohelu: rodzina Fried i Wieder. Oprócz modlitwy goście zapalili znicze i złożyli przy grobach cadyków kartki zwane kwitełami z prośbami o zdrowie, pomyślność dla dzieci lub sukcesy w pracy.

W marcu na ścianie krzywieckiego ohelu [cmentarz żydowski], zamontowano pamiątkową tablicę w języku hebrajskim. Tłumaczenie na język polski.
Ohel świętego Rabina
Rabin David z Krzywczy
Czy jego błogosławiona pamięć będzie nas chronić?
Budowa [Fundator] Chaima Arye 
Nazwany na cześć wnuka
R'Chaim Arye Weider Błogosławionej Pamięci
Syn rabina Nyíregyházy (Węgry) Błogosławionej Pamięci

25 stycznia 2024 r. na odnowionym cmentarzu żydowskim w Krzywczy przy tablicy upamiętniającej masowe mordy Niemców na Żydach odbyło się spotkanie z okazji Dnia Pamięci o Ofiarach Holokaustu. W uroczystości wzięła udział młodzież z ZS w Krzywczy im. 11 Karpackiej Dywizji Piechoty pod opieką nauczycieli i pani dyrektor Elżbiety Urban oraz nielicznie mieszkańcy. Krótko przywołałem historię mordów na Żydach podczas II wojny światowej oraz odczytałem listę osób, która wtedy poniosła śmierć. Następnie uczniowie położyli kamyki pamięci na obelisku i macewach na całym cmentarzu. Młodzież wysłuchała również historię cmentarza oraz etapy jego rewitalizacji. Bardzo dziękuję pani dyrektor i nauczycielom za zaangażowanie w upamiętnienie tej rocznicy, a młodzieży za godny w niej udział.

Szczegóły

a

Szczegóły

Rodzina Makowskich pochodziła z Ostrogu Wołyńskiego. Niewiele wiadomo o ich życiu. Z dostępnych informacji wiadomo, że małżeństwo Adolf i Klementyna posiało następujące potomstwo: Antoniego [ur. 18 VIII 1907 r.], Edwarda [ur. 26 X 1910], Stanisławę [ur. 11 XI 1912 r.] i Ludwika [ur. 18 I 1921r.].

Antoni i Edward wybrali karierę wojskową i w tym kierunku się wykształcili. Antoni również był dobrym jeźdźcem, podczas zawodów hipicznych otrzymał od marszałka Piłsudskiego za zajęcie I miejsca szablę i siodło.

Karierę wojskową związali z 11 Karpacką Dywizją Piechoty, która stacjonowała w Stanisławowie. Antoni podczas wojny służył w randze porucznika w 48 pułku piechoty jako dowódca plutonu artylerii. Edward kapitan [w innych źródłach porucznik], był dowódcą 11 pułku artylerii lekkiej. Obaj bracia brali udział w kampanii wrześniowej z 11 Karpacką Dywizją Piechoty pod dowództwem Bronisława Prugara Ketlinga.

13 września 1939 r. obaj odznaczyli się w Bitwie Krzywieckiej za co Prugar przedstawił ich do odznaczenia Krzyżem Wojennym „Virtutii Militari” i „Walecznych” [Prawdopodobnie tych odznaczeń nigdy nie otrzymali]. Antoni punkt obserwacyjny miał w pierwszej linii frontu, mimo silnego ostrzeliwania punktu przez artylerię nieprzyjaciela trwał i prowadzi ogień bardzo skutecznie, wreszcie jeden z pocisków trafia w sam punkt obserwacyjny, zabijając na miejscu por. Makowskiego i cała obsadę posterunku. Pochowany na cmentarzu w Krzywczy wraz z 22 innymi żołnierzami poległymi podczas tej bitwy.

Edward podczas krzywieckiej bitwy na stanowisku obserwacyjnym zauważa posuwającą się piechotę nieprzyjaciela pod Krzywczą i otwiera morderczy ogień szrapnelami zadając ogromne straty Niemcom. W dniu 19 IX 39 r. między Brzuchowicami, a Hołoskiem celnym ogniem artylerii powstrzymuje natarcie niemieckich czołgów. Jednak po kampanii wrześniowej nie przebił się na zachód. Po wkroczeniu Sowietów w październiku dostał się do niewoli. Wieziony w Kołomyi, a następnie w Starobielsku, gdzie został zamordowany w kwietniu 1940 . Pochowany w Charkowie. We wrześniu 1939 r. pozostawił młodą żonę Olgę z Kruszelnickich [1915-1998], w ciąży. Po śmierci męża Olga, nauczycielka że Stanisławowa, nigdy nie wyszła ponownie za mąż, ani z nikim się nie związała. Ich syn Zbigniew urodził się w 1940. Został sędzią we Wrocławiu, niestety zginął bezpotomnie w wypadku samochodowym w roku 1978.

Ludwik Makowski, jako 18 letni chłopiec powołany jako junak na ćwiczenia do Sieradza, został wcielony do jednej z formacji wojskowej i zaginął we wrześniu 1939.

Stanisława Makowska wszyła za mąż za Krynickiego. Tak rodzinę wspomina p. Małgorzata Adamczyk: „Rodzina z tradycjami wojskowymi. Mieszkali w Ostrogu, dom piękny, zadbany, posiadali służbę. Moja babcia Stasia pięknie haftowała i wyszywała. Wysoka kultura osobista, mieszkałam z dziadkami do 12 roku życia-nigdy nie słyszałam brzydkiego słowa ani nigdy nie byłam świadkiem żadnej kłótni czy głośniejszej wymiany zdań. Do śmierci dziadków zdjęcie babci brata Edwarda w mundurze, pomimo sytuacji w Polsce, wisiało na ścianie. Nigdy też nie ukrywano jego okoliczności śmierci".

Po wojnie rodzina Makowskich osiedliła się w Świebodzinie. A ich dom w Ostrogu  został splądrowany i spalony przez bandy UPA. 

Niech te powyższe strofy będą świadectwem wielkiego poświęcenia dla naszego kraju rodziny Makowskich, którzy przelali swą krew za wolność Polski i naszej małej ojczyzny Krzywczy, a patriotyzm mieli wypalony drukowanymi literami na sercu.

Za przekazane zdjęcia i materiały składam serdeczne podziękowanie Pani Małgorzacie Adamczyk

Piotr Haszczyn [styczeń 2024]

Zapraszamy na blog  - http://krzywcza.blogspot.com/

Szczegóły

Rodzina Makowskich pochodziła z Ostrogu Wołyńskiego. Niewiele wiadomo o ich życiu. Z dostępnych informacji wiadomo, że małżeństwo Adolf i Klementyna posiało następujące potomstwo: Antoniego [ur. 18 VIII 1907 r.], Edwarda [ur. 26 X 1910], Ludwika [ur. 18 I 1921r.] i Stanisławę [ur. 11 XI1912 r.].

Antoni i Edward wybrali karierę wojskową i w tym kierunku się wykształcili. Antoni również był dobrym jeźdźcem, podczas zawodów hipicznych otrzymał od marszałka Piłsudskiego za zajęcie I miejsca szablę i siodło.

Karierę wojskową związali z 11 Karpacką Dywizją Piechoty, która stacjonowała w Stanisławowie. Antoni podczas wojny służył w randze porucznika w 48 pułku piechoty jako dowódca plutonu artylerii. Edward porucznik, był dowódcą 11 pułku artylerii lekkiej. Obaj bracia brali udział w kampanii wrześniowej z 11 Karpacką Dywizją Piechoty pod dowództwem Bronisława Prugara Ketlinga.

13 września 1939 r. obaj odznaczyli się w Bitwie Krzywieckiej za co Prugar przedstawił ich do odznaczenia Krzyżem Wojennym „Virtutii Militari” i „Walecznych” [Prawdopodobnie tych odznaczeń nigdy nie otrzymali]. Antoni punkt obserwacyjny miał w pierwszej linii frontu, mimo silnego ostrzeliwania punktu przez artylerię nieprzyjaciela trwał i prowadzi ogień bardzo skutecznie, wreszcie jeden z pocisków trafia w sam punkt obserwacyjny, zabijając na miejscu por. Makowskiego i cała obsadę posterunku. Pochowany na cmentarzu w Krzywczy wraz z 22 innymi żołnierzami poległymi podczas tej bitwy.

Edward podczas krzywieckiej bitwy na stanowisku obserwacyjnym zauważa posuwającą się piechotę nieprzyjaciela pod Krzywczą i otwiera morderczy ogień szrapnelami zadając ogromne straty Niemcom. W dniu 19 IX 39 r. między Brzuchowicami, a Hołoskiem celnym ogniem artylerii powstrzymuje natarcie niemieckich czołgów. Jednak po kampanii wrześniowej nie przebił się na zachód. Po wkroczeniu Sowietów w październiku dostał się do niewoli. Wieziony w Kołomyi, a następnie w Starobielsku, gdzie został zamordowany w kwietniu 1940 . Pochowany w Charkowie. We wrześniu 1939 r. pozostawił młodą żonę Olgę z Kruszelnickich [1915-1998], w ciąży. Po śmierci męża Olga, nauczycielka że Stanisławowa, nigdy nie wyszła ponownie za mąż, ani z nikim się nie związała. Ich syn Zbigniew urodził się w 1940. Został sędzią we Wrocławiu, niestety zginął bezpotomnie w wypadku samochodowym w roku 1978.

Ludwik Makowski, jako 18 letni chłopiec powołany jako junak na ćwiczenia do Sieradza, został wcielony do jednej z formacji wojskowej i zaginął we wrześniu 1939.

Stanisława Makowska wszyła za mąż za Krynickiego. Tak rodzinę wspomina p. Małgorzata Adamczyk: „Rodzina z tradycjami wojskowymi. Mieszkali w Ostrogu, dom piękny, zadbany, posiadali służbę. Moja babcia Stasia pięknie haftowała i wyszywała. Wysoka kultura osobista, mieszkałam z dziadkami do 12 roku życia-nigdy nie słyszałam brzydkiego słowa ani nigdy nie byłam świadkiem żadnej kłótni czy głośniejszej wymiany zdań".

Niech te powyższe strofy będą świadectwem wielkiego poświęcenia dla naszego kraju rodziny Makowskich, którzy przelali swą krew za wolność Polski i naszej małej ojczyzny Krzywczy.

Za przekazane zdjęcia i materiały składam serdeczne podziękowanie Pani Małgorzacie Adamczyk

Piotr Haszczyn [styczeń 2024]

Szczegóły

Wigilia, dzień wyjątkowy. Ale płynący czas ciągle robi wyrwy w tradycji, zwyczajach, świętowaniu. Przez ostatnie kilkadziesiąt lat zmieniły się te święta bardzo. Sięgam do swojej pamięci by wydobyć z niej to wszystko czego już dziś nie ma.

Dzień wigilijny rozpoczynał się od winszowania, chodzili po domach połaźniki, przede wszystkim chłopcy, młodzieńcy- dziewczętom nie wolno było. Każda gospodyni chciała w ten dzień rozpocząć od spotkania z mężczyzną, który jej złożył świąteczne życzenia. Tu od wieków były tradycyjne wierszyki z zakończeniem: „żeby Państwo te świta jak najlepiej uprowadzili, a drugich jeszcze lepszych doczekali”. Spotkanie z mężczyzną z rana miało zapewnić domostwu dostatek i zdrowie na cały następny rok. Taki wierszowników było dużo, dziś w niektórych miejscowościach jest podtrzymywany ten zwyczaj, ale w większości zanika.

Drugim elementem wigilii były przygotowania do świąt, zarówno domu jak i gospodarstwa. Trzeba było sieczkarnią narznąć sieczki na czas świąt, znieść buraki do stajni, nagotować ziemniaków, nanieść wody do pojenia. Narąbać drzewa. Tak, żeby w święta już wykonywać czynności tylko niezbędne w gospodarstwie. Te czynności wykonywali przede wszystkim mężczyźni.

Także przygotowanie kuti to był długotrwały proces. Odpowiedni gatunek pszenicy trzeba było pozbawić wierzchniej osłonki [łupki]. Robiło się to w stępce – w wydrążanym w drewnie podłużnym naczyniu do robienia kasz. Taką stępkę posiadał sąsiad. Zmoczoną pszenicę umieszczało się w wewnątrz i ubijało bijakiem kilkadziesiąt minut aż do usunięcia osłonek.

W dzień wigilijny ubierało się choinkę nie wcześniej. Pamiętam to pierwsze choinki ubrane przez mamę z orzechami zawiniętymi w złotko, jabłka, kostki cukru zawinięta w kolorowe papierki, łańcuchy z kolorowych bibuł i słomki, bombki oraz małe świeczki, które zapalało się na wigilię i po godzinie się wypalały. Trzeba było uważać, żeby choinka się nie zapaliła. Raz się zapaliła. Później były już światełka elektryczne imitujące świeczki.

Przygotowaniem jedzenia na wieczerze wigilijną i święta zajmowały się kobiety. Tu nadmienię, że większość produktów była z gospodarstwa. Nie wiele rzeczy się kupowało więc potrawy były z tego co zebrało się z pól i wyprodukowało w gospodarstwie. Przeważnie przed świętami było świniobicie. Własna szynka, kiełbasy inne wyroby. Nieraz robiło się to na spółkę z sąsiadem.

Wieczorem rodzina zbierał się przy wigilijnym stole. Biały obrus, zawsze dodatkowe miejsce. Każdy domownik posiadał swoją zapaloną świecę. Gdy paliła się długi jasny płomieniem wróżyło to dostatni rok, bez chorób, gdy nikły wróżba kłopotów ze zdrowiem, a nawet śmierć. W kątach były snopki ze zbożem. Przy omłotach odkładało się najpiękniejsze snopki na wigilię. W rogach stołu sypało się ziarna z czterech zbóż, żeby był uradzaj w następnym roku. Pod obrusem siano.

Wigilie rozpoczynał gospodarz domu – ojciec wnosząc przygotowany snopek siana. Mówił starodawny wiersz z życzeniami:

Dziś dzień tryumfu Pańskiego

Dziś Anieli grają

Gloria, Gloria po całym świecie rozgłaszają

Stary Józef się raduje

Bierze dziecko na ręce piastuje

Niech Ta dziecina w ten dom przybywa

W ten moment, co godzina

Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus, domownicy odpowiadali: Na wieki wieków Amen.

Po tym kładł sianko pod stołem, zapalano świece. Ojciec rodziny był głównym celebransem wieczerzy wigilijnej brał opłatek w ręce i w krótkich słowach dziękował Bogu za miniony rok oraz dzielił się z każdym opłatkiem nie składając już życzeń. Każdy z uszanowaniem całował przy tym ojca w rękę, także żona. Inni członkowie rodziny już nie składali sobie życzeń, ten zwyczaj zaczął być powszechny pod koniec XX w. Zasiadano do kolacji, rozpoczynano ząbkiem czosnku z solą i chlebem smarowanym masłem. Niektórzy spożywali czosnek w łupinie - miało to zapewnić zdrowie na następny rok. Po tym w kolejności była ryba. W początkach lat 70 tych nie było to powszechne, gdyż karpia nie za bardzo można było kupić inne ryby również. Pamiętam małe klenie marynowane, które tato przynosił z Przedchołowiec.

Te dwa dania nie zaliczano do potraw i dopiero po ich spożyciu było odmawiane modlitwy: Ojcze nasz Zdrowaś Maryjo, jeszcze w latach 70 tych nie modlono się za zmarłych, nie była czytana Ewangelia o Narodzeniu Chrystusa. Po modlitwie podawano Kwasówkę, z chlebem lub struclą [dzisiejsza chałka posypana makiem] lub słodką bułką drożdżową pieczoną oczywiście w piecu. Gdy sięgam pamięcią do pierwszych swoich wigilii to nie pamiętam, by był barszcz z uszkami, który trafił na stałe na nasz rodzinny stół w latach 80 tych XX w. Po tym były pierogi z ziemniaków i serem białym oraz z farszem z kapusty białej, serem biały, cebula, sola, pieprzem, postne gołąbki z ryżem i sosem grzybowym, nieraz ziemniaki z sosem grzybowym i kogutki – małe kluski posypane makiem. Na koniec kutia i kompot z suszonych owoców. Na zakończenie głowa rodziny lub inny jej członek rodziny intonowali kolędę Wśród Nocnej Ciszy i kolędowano. Niedługo bo trzeba było iść nakarmić zwierzęta przy tej okazji dzielono się  opłatkiem np. z krową, koniem czy innymi domowymi zwierzętami. W dawniejszych czasach do tego obrzędu były wypiekane specjalne kolorowe opłatki. Gdy zwierzę spożyło opłatek cieszono się, że będzie się dobrze chowała, gdy nie, przyjmowano to z zawodem.

Pod talerz z potrawami podkładało się opłatek, gdy się przylepił oznaczało to urodzaj składników z których była potrawa. Jeszcze pod koniec XX w. w niektórych miejscowościach praktykowano jedzenie z jednej dużej miski, ale powszechne już było jedzenie z talerzy. Na św. Szczepana z sianka, które było pod stołem uwijało się powrósło i owijano drzewa owocowe, aby dobrze rodziły.

Każda rodzina zapewne świętowała w nieco inny sposób, gdyż nieraz były to różne tradycje łączone z różnych miejscowości oraz regionów. W opisanym przeze mnie krzywieckich obrzędach i przygotowaniach wigilijnych przewijają się różne zwyczaje: Kwasówka [nazywana również kwasem] z tradycji Ruskiej, chałka i świece z tradycji żydowskiej.

Piotr Haszczyn [grudzień 2023]

Zapraszamy na blog  - http://krzywcza.blogspot.com/

Szczegóły

GALLER BENIAMIN (1859 – 1929), syn rabina Dawida Gallera, a ojciec Lipy Gallera — urodził się w Niżankowicach w roku 1859, a zmarł w Bóbrce w roku 1929. Naukę przedmiotów judaistycznych i talmudu pobierał u słynnego rabina lwowskiego Izaka Schmelkesa. Do grona uczniów wybitnego rabina należeli prócz niego —późniejszy rabin przemyski Gedale Schmelkes, rabin rzeszowski Natan Lewin i inni. Z rabinami Schmelkesem i Lewinem łączyła go dozgonna przyjaźń.

Mając lat 18 ożenił się z Mindl córką bogatego kupca Osera Blasera z Gródka Jagiellońskiego. Jego żona miała czterech braci w domu jej rodziców: Simcha, Mardocheusza, Józefa i Menachema. Z nią miał 13 dzieci. Dzieci w kolejności urodzenia: córka Bracha, córka Sarah, syn Jakub, córka Leah, syn Lipa, syn Izrael córka Bracha syn Moshe, syn Malka syn David Abraham, syn Motik [Mordechaj], syn Aaron, syn Yhushelah [zmarł przy porodzie].

Mindli leczyła się na zapalenie kamieni żółciowych w szpitalu w Przemyślu, zmarła tam w 1910 r., i została pochowana na cmentarzu żydowskim w Przemyślu.

Benjamin Zev Galler, był tęgiej budowy, w porównaniu do jego żony. Miał oczy bardziej zielony niż niebieski - czasem zielone, czasem niebieskie. Miał długą brodę z wycięciem na środku. Jako rabin zawsze nosił długie szaty z jedwabiu, opasane pasem. Aksamitny kapelusz, białe pończochy, wysokie do kolan buty. Gdy wychodził na zewnątrz domu nosił długi czarny płaszcz, który nazwano "Rzhvolki". W zimie nosił na wyjście z domu futra lisa oraz szeroki kołnierz ze skór lisa. W Szabat wkładał na głowie "shtreimel" [futrzana czapka zwaną lisiurką] z 14 ogonów sobola.

Jego teść Oser Blaser był poważnym kupcem właściciel młynów i przemysłowiec. Był wielkim filantropem i niezwykle szlachetnym i uczynnym człowiekiem. Przez 20 lat był wspólnikiem teścia i razem z nim był dzierżawcą młyna parowego ks. Zamojskiego w Gródku Jagiellońskim. Przez cały ten okres nie zaniedbywał jednakowoż umiłowanego studium talmudycznego i mimo silnie absorbującej go pracy zawodowej, pracował naukowo, tworząc w tym czasie szereg rozpraw talmudycznych. Był jednym z założycieli Jesziwy i razem z rabinem Klügerem należał do wykładowców głównych przedmiotów nauki.

W Gródku Jagiellońskim rozwinął też żywą działalność społeczną. Był długoletnim radnym miejskim oraz wchodził w skład prezydium Żydowskiej Gminy Wyznaniowej. Zdziałał też wiele na polu filantropii, wspierając wydatnie wszystkie placówki humanitarne.

W roku 1898 zgodnie z poleceniem ojca objął, dwa dni przed Jego śmiercią, stanowisko rabina w Krzywczy i pełnił ten urząd do roku 1911, w którym to czasie został wybrany rabinem w Bóbrce — pozostając już na tymże stanowisku aż do śmierci. Tak te wydarzenia wspomina Mordechaj Galler jego syn: (…) mój ojciec nie chciał zostać rabinem w Krzywczy, ale przyszedł wielki Rabin Hirsh Melech z Bluzov [Brzozowa] i nakazał mu kontynuować dynastię sięgającą dziesięć pokoleń. Mój ojciec nie był silny i uległ rabinowi z Bluzov i przyszedł i usiadł sobie na krześle rabinatu, gdzie jego przodkowie siedzieli z tego pokolenia. Mój ojciec został koronowany na rabina Krzywczy obok umierającego ojca, na jego oczach. Następnego dnia zmarł jego ojciec (…).

Należał do gorących zwolenników chasydyzmu, a w szczególności dynastii cadyków dynowskich. Posiadał dużą wiedzę judaistyczną. Należał do stałych współpracowników miesięcznika rabinackiego „Ohel Moed“, poświęconego głównie objaśnianiu wszystkich problemów talmudycznych. Publikowane tamże rozprawy budziły stale żywe zainteresowanie świata rabinicznego. Pozostawił szereg rozpraw i responsów rabinicznych w rękopisie, które niestety zginęły w czasie wielkiej wojny europejskiej.

Również na terenie Bobrki brał żywy udział w pracy społecznej i humanitarnej. Opiekował się też młodym pokoleniem, służąc mu stale radą i pomocą. Do uczniów jego należą m. in. rabin Aron Lewin z Rzeszowa i rabin Dr Jakub Awigdor z Drohobycza. Był sympatykiem żydowskiego ruchu narodowego i gorącym orędownikiem idei stworzenia niepodległego państwa w Palestynie.

Na podstawie:  Almanach i leksykon Żydostwa polskiego: P.S. Za wskazanie źródła dziękuję Tadeuszowi Bartoszkowi.

Oraz wspomnienia Mordechaja Gallera

Redakcja Piotr Haszczyn [listopad]  2023]

Zapraszamy na blog  - http://krzywcza.blogspot.com/