Cerkiew w Babicach z roku na rok jest w coraz gorszym stanie. Ale, czy musi być tak w dalszym ciągu? Co można zrobić, by całkowicie nie zniknęła z pejzażu miejscowości? Na to pytanie odpowiada studentka Architektury Wnętrz przy Wyższej Szkole Wschodnioeuropejskiej w Przemyślu Elżbieta Urban [druga od lewej w towarzystwie profesorów WSW oraz piszącego te słowa]. W pracy dyplomowej pt. Wzgórze trzech kultur. Adaptacja cerkwi w Babicach, jak sam pisze chce przestrzeń świątyni przysposobić w muzeum. Do potrzeb projektu odnalazła zachowane ikony i przedmioty znajdujące się niegdyś w cerkwi, w Muzeum w Łańcucie i Muzeum Narodowym Ziemi Przemyskiej. W pracy zamierza odtworzyć przedmioty znajdujące się w kartach inwentaryzacyjnych z roku 1974. W niej znalazła zdjęcia i opisy, jak wyglądały carskie i diakońskie wrota oraz chrzcielnica. Dzięki inwentarzowi cerkiewnemu zdobyła ogóle informacje o wyposażeniu obiektu.
Jej praca polegała na zaprojektowaniu i przystosowaniu cerkwi w muzeum, zajęła się oświetleniem i odpowiednią prezentacją eksponatów, tworząc wizualizacje, kolaże, wirtualne przestrzenie cerkwi. Na ile jej się to udało możemy się przekonać zapoznając się treścią jej pracy zarówno tą merytoryczna, jak i wirtualną.
Piotr Haszczyn
Elżbieta Urban - Wzgórze trzech kultur.
Adaptacja cerkwi w Babicach.
1. Historia
Babice - Miejscowość ta posiada średniowieczną metrykę. Przekazy ustne głoszą, że na jej terenie była osada „Złoty wieniec", która została zniszczona. Ocalało tylko kilka kobiet, które założył wieś. Inna legenda głosi, że przepływał przez te tereny książę Babic, który założył miejscowość Babice. Nazwa również może prawdopodobnie pochodzić od istniejących w tych miejscach bab Kamiennych, prymitywnych posągów, będącymi obiektem kultu naszych przodków dało nazwę Babice. Nie wiadomo, od którego wydarzenie tak naprawdę powstała nazwę wsi. Miejscowość założona urbanistycznie na prawie niemieckim otoczonym zabytkowymi domkami. Rynek kwadratowy z wylotami ulic w narożach, których zachowało się siedem. Z 1407 r. zachowała się pierwsza wzmianka pisana o miejscowości. Już w 1416 roku Babice broniły się przed Tatarami. Przed 1441 rokiem Kmitowie założyli wieś "Babycze". Przez jakiś czas wieś była ich własnością. Kmitowie wybudowali wiele budynków w tym kościół i w 1551 r. szkołę parafialną. Wspomina się, że Kmitowie posiadali w Babicach swój zameczek. Już w tym czasie istniały w Babicach wodociągi oraz uzyskały duże znaczenie handlowe. Prawa miejskie nadano Babicom w połowie XV wieku. W 1588 roku sprzedano Babice S. Tarnowskiemu. Przez lata miejscowość przechodziła z rąk do rąk. W 1546 r. miejscowość otrzymała przywilej królewski na organizowanie 2 dorocznych jarmarków i targów tygodniowych. W XVII i XVIII w. nastąpił znaczny rozwój gospodarczy miejscowości, w której oprócz browaru istniał młyn. W drugiej połowie XVIII wieku, w związku z wybudowaniem nowego traktu z Krosna i Dynowa do Przemyśla rola Babic zwiększyła się. 2 XI 1848 r. spłonął drewniany ratusz, a wraz z nim wszelkie księgi miejskie, dokumenty i przywileje. Pod koniec XIX j wieku miasteczko podupadło. 8 VI 1875 r. utworzono Pospolitą Szkołę Jednoklasową, która po rozbudowie w roku 1964 służy do dnia dzisiejszego. Babickie ziemie zamieszkiwały trzy kultury katolicka, grekokatolicka i ludność wyznania żydowskiego. Miasteczko w wyniku reformy samorządowej kraju z 1934 roku utraciło prawa miejskie i weszło w skład Gminy w Krzywczy. We wsi bandy UPA w czasie okupacji dokonały wielu zniszczeń. Po II wojnie światowej większość mieszkańców pochodzenia ukraińskiego wywieziono na wschód i ziemie zachodnie. Do 1947 taki los spotkało 40 rodzin, w tym 2 polskie. W sumie 117 osób.
PARAFIA KATOLICKA W BABICACH
W 1481 roku w miejscowości istniała już kaplica pod wezwaniem św. Katarzyny, wystawiona przez S. Kmitę. Babicka parafia liczy już ponad 600 lat, od wieków w kościele znajduje się cudowny obraz Matki Bożej Babickiej. Historia kościoła jest zawiła, został parę razy spalony i odbudowany na nowo, z drewnianej świątyni powstał murowany stojący do dziś kościół będący jednonawowy, późnobarokowy, orientowany, wykonany z kamienia i cegły.
Naprzeciwko kościoła, znajduje się plebania, której budowę rozpoczęto w 1804 roku, a
przebudowano w 2006 roku. Jest to jedna z najstarszych murowanych plebanii w archidiecezji przemyskiej.
DWÓR
Dwór babicki został wzniesiony w II poł. XIX wieku przez hr. E. Dembińskiego, Ostatnią właścicielką dworu była J. Jarosz-Radomyska. Założony na prostokącie, z 2 ryzalitami od tyłu, dzięki czemu dwór uzyskuje plan podkowy. Dwór posiada park oraz kuźnię i spichlerz.
Kuźnia stoi w sąsiedztwie dworskich zabudowań gospodarczych. Wzniesiona na rzucie prostokąta. Murowana z kamienia. W ścianach małe, prostokątne otwory odcienia. Kuźnia dworska posiada oryginalne skręcone kolumny portyku.
Spichlerz usytuowany wśród zabudowy, jest murowany z kamienia i cegły, tynkowany, z malowanymi podziałami ramowymi.
STARY CMENTARZ
Ma powierzchnię 48 arów i był użytkowany przez parafię rzymskokatolicką. Na środku tego cmentarza znajduje się kamienno-ceglana kapliczka pochodzi z drugiej połowy XIX wieku, obecnie jest w złym stanie. Są tam pochowani dawni proboszcze Babic.
KAPLICZKA
Murowana kapliczka z początku XIX wieku zbudowana na stromej skarpie przy drodze głównej. W otoczeniu starych drzew. Kapliczka wzniesiona została na planie kwadratu. Składająca się z masywnego cokołu, znajduje się tam figura Św. Krzysztofa-patrona kierowców i podróżnych.
II. Historia powstania cerkwi
Grekokatolicka cerkiew filialna w Babicach
pod wezwaniem Zaśnięcia Przenajświętszej Bogurodzicy.
Na obszarze wsi najpierw istniała w XVI wieku parafia prawosławna, która to po Unii Brzeskiej zamieniona została na parafię grekokatolicką. W stosunku do zmniejszenia ilości ludności ukraińskiej na tym terenie, w 1785 roku cerkiew przemianowano na filię parafii grekokatolickiej w Skopowe. Cerkiew pod wezwaniem Zaśnięcia Bogurodzicy zbudowana została w 1839 roku przez cieślę Kubala spod Krosna, w 1888 roku odnowiona przez księdza dziekana J. Nerenowicza, wtedy to powstały freski i 25.X.1888 roku została poświęcona. Po II wojnie pogrążyła się w ruinę, prace konserwatorskie odbyły się w 1957 i 1992 roku. Cerkiew orientowana, część ołtarzowa zwrócona na południe. Budowla położona w południowo-zachodniej części miejscowości, na wzniesieniu stromo opadającym w dolinę, lewy brzeg Sanu. Dookoła otoczona była wieńcem starodrzewu, głównie lipy, kasztanowiec.
Usytuowana w pobliżu cerkwi na wyniosłości o mocno spadzistych stokach. Od strony zachodniej, nieopodal drewniana dzwonnica konstrukcji słupowej (lekko pchnięta względem osi cerkwi), na rzucie kwadratu, przykryta namiotowym dachem z gontowym poszyciem. Powstała również w 1840, był jeden dzwon, który został zabrany w 1917 przez Austriaków. Restaurowana w 1992, przebudowana w 1880 r.
Budynek świątyni drewniany, na rzucie prostokąta o wymiarze 17,7 metra długości na 9,1 metra szerokości, prezbiterium trójbocznie, zamknięta i prostokątna kruchta od frontu. Przykryta w całości dachem siodłowym, niegdyś gontem, w 1924 roku zamienionym na blachę ocynowaną. Ściany konstrukcji zrębowej, wsparte na kamiennej podmurówce od zewnątrz oszalowane deskami. Wnętrze jednoprzestrzenne z sanktuarium, oddzieloną ścianą ikonostasową, wszerz wsparty na słupach chór. Wnętrze ozdobione polichromią o motywach podziału architektonicznego i patronowego, powstałą w 1888. Na dachu znajduje się wysoka wieżyczka, ośmioboczna, pseudo latarnia.
Plebania naprzeciwko cerkwi, obecnie dom mieszkalny, uległa w późniejszych latach rozbiórce. Po 1947 r. cerkiew zamknięto. W 1964 r. proboszcz urządzał w tej świątyni okolicznościowe nabożeństwa, ale nieregularnie i z nielicznym udziałem mieszkańców, którzy nie troszczyli się, by utrzymać je na stałe. Miejscowe Koło Rolnicze umieściło w niej skład nawozów sztucznych, potem wytwórnię dachówek.
Odbyły się dwa przejęcia przedmiotów wchodzących w wyposażenie cerkwi, pierwsze 2.V.1963 i 22.X.1966. Wyposażenie znajduje się obecnie w muzeach w Łańcucie i Ziemi Przemyśl, nie są to tylko ikony, ale także przedmioty, między innymi: krucyfiks, lampa oliwna i kinkiet, szaty liturgiczne, chorągwie. Pozostawiono w cerkwi następujące przedmioty: komodę, szafę, 4 ławki, 3 mensy ołtarzy bocznych i ołtarza głównego, tabernakulum, ikonostas, klęcznik, 2 sztandary, chrzcielnicę. Jako jedyne do dziś przetrwały w cerkwi: ołtarz i tabernakulum, fragment ławki i ikonostas pozbawiony ikon, z kolumnami o kapitelach rzeźbionych we wzory kwiatowe i geometryczne.
W XX wieku rodzina Radomskich opiekowała się cerkwią w Babicach i Skopowie. Dziś jest pod opieką Starostwa Powiatowego w Przemyślu i stan cerkwi ulega coraz większej dewastacji.
2. Opis projektu
I. Inspiracja
Bezpośrednią inspiracją do stworzenia projektu była zabytkowa, popadająca w ruinę babicka cerkiew. Jej usytuowanie wraz z otaczającym krajobrazem i przyrodą, tworzy wyjątkowy, niesamowity klimat. Wnętrze cerkwi np. pozbawiony ikon ikonostas, obdrapane ściany z pięknymi ornamentami przyciągają wzrok i wzbudzają podziw.
Jej poziom zdewastowania jest bardzo zaawansowany, dziury znajdujące się w dachu potęgują zniszczenia, które ciągle rosną. Szkoda dopuścić, aby tak piękna świątynia popadała w ruinę i została zapomniana. Postanowiłam zachować dla przyszłych pokoleń budynek świątyni, jako przestrzeń muzealną.
Która prócz zabezpieczenia budynku realizuje cele takie jak:
* - gromadzenie dóbr kulturalnych,
* - karakolowanie i naukowe opracowanie zgromadzonych przedmiotów
* - przechowywanie zgromadzonych dóbr w warunkach zapewniających im właściwy stan zachowania i bezpieczeństwo,
* - urządzanie wystaw,
* - prowadzenie działalności edukacyjnej,
* - zapewnienia właściwych warunków zwiedzania muzeum i korzystania ze zbiorów.
II. Założenia projektowe
Głównym założeniem projektu, było przywrócenie cerkwi dawnego charakteru, nie ingerując przy tym w zabytkową formę świątyni. W projekcie skupiłam się przede wszystkim na odnowieniu i zabezpieczeniu budynku przed dalszym niszczeniem, wymianie oraz odtworzeniu zniszczonych elementów jej wyposażenia. Adaptacja cerkwi w przestrzeń muzealną zakłada zaprojektowanie w jej wnętrzu odpowiedniego oświetlenia wraz z jego rozmieszczeniem oraz ustawienie eksponatów. Projekt obejmuje również modernizację dzwonnicy, która zostanie zaadoptowana na recepcję. Została zaprojektowana nowa podłoga a także lada recepcyjna. Odtwarzam również już nieistniejącą zakrystię, która znajdowała się w północnej części budynku.
III. Projekt wnętrza cerkwi
Przedstawione poniżej informacje uzyskałam z inwentaryzacji cerkwi, które odbyły się w roku 1974 i 1992, oraz inwentarza cerkiewnego. W Muzeum - Zamku w Łańcucie oraz z Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej uzyskałam dostęp do przedmiotów i ikon, które znajdowały się niegdyś w cerkwi. Otrzymałam również listę przedmiotów przekazanych do muzeum w Łańcucie i Przemyślu oraz tych, które zostały pozostawione w świątyni.
Wymiary wnętrza
Centralnych punktem we wnętrzu cerkiewnym jest nawa, o planie prostokąta a prezbiterium zamknięte w formie trapezu. Jej kubatura to 730 m2 (bez zakrystii i poddasza),
powierzchnia użytkowa 180 m2.
Kruchta ma wymiary: 1,60 m x 3,30m
Nawa o wymiarach: 12,90 m x 9 m
Prezbiterium o wymiarach: 4,80 m x 9 m x 5,25.
Za nim znajduję się zakrystia o wymiarach: 3,75 m x 3,70 m.
Dzwonnica o wymiarach: 3,85m x 380 m.
Nawa główna
Centralnych punktem we wnętrzu cerkiewnym jest nawa. Zawiera eksponaty takie jak:
Chrzcielnica
Chrzcielnicę odtworzyłam z inwentaryzacji, która odbyła się w 1974 roku. Ma formę kielicha wykonana w całości z drewna o wysokości 91 cm i szerokości 40 cm.
Ławki
W cerkwi, według inwentarza cerkiewnego, istniało 8 ławek. Do dziś zachował się jedynie fragment jednej z nich, odtworzyłam dwie ławki. Wykonane są z drewna o wymiarach: pierwsza 152 cm długości, szerokość 52 cm i wysokość 98 cm.
Druga ławka z klęcznikiem ma długość 152 cm, szerokość 130 cm i wysokość 102 cm.
Fot.6
Lichtarz
Powstał na rzecz zachowanych wkładów do lichtarza znajdujące się obecnie w Muzeum w Łańcucie. Nie zachowały się wzmianki na temat rzeczywistego wyglądu, tego przedmiotu. Ma na celu przybliżyć wygląd tego elementu wyposarzenia świątyni. Z tego to powodu stworzyłam go na wzór typowego, prostego, toczonego z drewna lichtarza. Chciałam by tą formą nawiązywał do kolumn w ikonostasie.
Witryny
Wykonane są ze szkła, oświetlenie eksponatów będzie we wnętrzu witryny. Przewiduję kilka rodzajów witryn:
* Stojące pod ścianami
* Witryna I: Ręczniczek i obrus haftowany
* Witryna II: Krzyż drewniany wiszący, Krucyfiks drewniany
* Witryna III: Wkład do lichtarza, fragment lampy.
Wisząca witryna
Te eksponaty umieszczone są w nawie głównej, zwisają z sufitu na wysokości wzroku zwiedzających. Pokazują jak dawniej oświetlano wnętrze. Należą do nich eksponaty:
Chorągiew dla zabezpieczenia eksponatu jest umieszczona między dwiema szybami. I są to pierwsza Św. Mikołaj rewers Matka Bolesna oraz druga to Archanioł Michał rewers serce Jezusa.
Lampa oliwna i kinkiet pokazują, jak dawniej oświetlano wnętrze Lampa oliwna jest to eksponat zawieszony w szklanym sześcianie.
Fot.7
Kinkiet wykonany z żelaza kutego jest umiejscowiony w szybie zawieszonej w nawie równolegle do wcześniejszej lampy oliwnej.
Imitacja lamp umieszczonych w miejscach, w których prawdopodobnie znajdowały się autentyczne lamy oliwne.
Fot.9
Ikonostas
Za ikonostas zgodnie z tradycją nie będzie przejścia. Ta część jest strefą świętą, przeznaczoną dla duchownych. Znajdujące się tam eksponaty oglądane będą przez szyby umieszczone w miejscu jednych z diakońskich wrót.
Na ikonostasie zaprojektowałam ekrany, na których wyświetlane są ikony w odpowiednich miejscach dla nich, jest zgodny z programem ikonograficznym.
I zawiera ikony takie jak :
-Umilenie,
-Hodegetria
-Chrystus nauczający,
-Zaśniecie Bogurodzicy,
-Mandylion,
-Ostatnią wieczerzę,
-Deesis ,
-Apostołowie,
-Piotr i Paweł,
-Ikona w medalionie Mojżesz,
-Trzech proroków z Starego Testamentu,
-Ołtarzyk Święty Mikołaj,
-Ołtarzyk Alegoria Poczęcia Matki Boskiej,
Carskie i diakońskie wrota
Nie zachowały się. Odwzorowałam je z inwentaryzacji z 1974 roku. Umieszczone zostały zgodnie z ich przeznaczeniem w Ikonostasie. Carskie wrota mają sploty misternej snycerki symbolizują konary drzewa Jessego. Zostały pozłocone 24 karatowym złotem i polakierowane.
Pulpit
Do celów edukacyjnych zaprojektowałam dotykowy pulpit. Zostanie umieszczony we wnętrzu świątyni za ławkami w nawie. Zwiedzający może poczytać w zależności, jakie informacje go interesują o cerkwi w Babicach, jaki innych z całej Polski jak i świata, o historii cerkwi, wyposarzeniu, ikonach. Zaprojektowany pulpit będzie dodatkowo starował ekranami umieszczonymi na ikonostasie. Wykonany zostanie na zamówienie, jako lada recepcyjna z laminatu białego ozdobiony grawerem z ornamentem zaczerpniętym ze znajdującej się w tej świątyni nawy.
Pulpit jest geometrycznych kształtów o wymiarach, wysokości 114 cm (w najwyższym miejscu), szerokości 32 cm, głębokości 40 cm.
Fot.10
Prezbiterium
W tej części świątyni zachował się jedynie ołtarz i tabernakulum.
W sanktuarium na ścianie za ołtarzem umieściłam krucyfiks, który najprawdopodobniej się tam znajdował.
Następnym eksponatem, jest feretron z przedstawieniem Umilenie, na rewersie umieszczony jest Chrzest Jezusa. Feretron został umieszczony na postumencie by był lepiej widoczny.
Fot.12
Również w prezbiterium umieściłam element szat liturgicznych, jakim jest Epitarachelion. Szatę liturgiczną umieszczono miedzy dwiema szybami, stoi przy ołtarzu.
Fot.13
Zakrystia
Z inwentaryzacji dowiedziałam się jakie dokładnie wymiary posiadała zakrystia i odtworzyłam je w projekcie. Zbudowana na rzucie kwadratu o wymiarach 3,75 m x 3,70 m. Odtworzyłam ją zwracając dużą uwagę na jej dawny wygląd. Znajduje się tam drewniana podłoga składająca się z desek ( jak nawa) jest niedostępna dla zwiedzających jej wnętrze oglądamy przez szybę, za nią widać puste wnętrze w lekkim półmroku, które oświetla reflektor. Posiada jedno zakratowane okno, na suficie znajduje się ornament, który został zaczerpnięty z prytwora i powiększony w skali.
Fot. 14
Dzwonnica
Dzwonnica stoi obok cerkwi, adoptuję ją na recepcję W projekcie skupiam się przede wszystkim na zaprojektowaniu podłogi do niej i stworzeniu lady recepcyjnej. Ladę zaprojektowano na rzecz znajdującej się w dzwonnicy recepcji. Wykonana jest z laminatu w kolorze białym, o wymiarach 114 x 150 x 30 cm. Lada jest zgeometryzowana i dla dekoracji wykonano grawer fragmentu ornamentu znajdującego się w nawie głównej, który jest centralnym i charakterystycznym elementem sufitu.
Fot.15
Podłoga
Projektowana przeze mnie posadzka w dzwonnicy ściśle koresponduje z wnętrzem.
Wykonana została z desek dębowych w formie jak na załączonym poniżej obrazku.
Fot. 16
Ogrzewanie
Ogrzewanie budynku drewnianego wiąże się z odpowiednim dobraniem systemu grzewczego. Źle dobrane mogą spowodować zniszczenie eksponatów. Proponuję do ogrzewania system, który równoważy warunki mikroklimatu wnętrza. Taki jak termowentylatory sterowane przez monitoring mikroklimatu oraz ciągłe pomiary temperatury i wilgotności względnej zapewnia system czujników, przekazujący dane pomiarowe drogą radiową do centralnego komputera w Muzeum. Ponieważ to nie temperatura, lecz wilgotność powietrza jest parametrem określającym wyłączenie bądź uruchomienie urządzenia.
V. Oświetlenie zastosowane we wnętrzu
Aby zbytnio nie ingerować we wnętrze świątyni, oświetlenie nawy umieszczone na stalowej ramie, przymocowane jest na kolumnach wzdłuż ścian, a także na ikonostasie, oświetlają one prezbiterium. Zastosowano do oświetlenia reflektory punktowe. Pod chórem, na ścianach są zainstalowane halogeny z białym światłem. Zaprojektowane oświetlenie ma na celu uwydatniać zebrane w muzeum eksponaty. Po wejściu do cerkwi oświetlony będzie jedynie centralny ikonostas. Po określonym czasie będą podświetlone kolejne eksponaty znajdujące się w cerkwi, będzie się to odbywało po kolei.
Podświetlenie krzyża w prezbiterium wbudowanymi w cokół lampkami halogenowymi 12 V.
3.Podsumowanie
W strefę cerkwi w Babicach nie chciałam zbytnio ingerować, zrekonstruowałam elementy w ich tradycyjny sposób. Zostawiłam zastaną materię i zajęłam się zrekonstruowaniem wnętrza, aby przywrócić opuszczonej cerkwi dawny charakter, przybliżyć jej minioną świetność także użyteczność, zwracając tym samym uwagę ludzi na jej historyczne losy. Powstałe muzeum ma za zadanie upamiętniać wygasłą już kulturę grekokatolicką na tych terenach oraz oczywiście jej głównym zadaniem jest przedstawienie cerkwi.
Część inwentarza babickiej cerkwi zachowanej w Muzeum Ikon w Łańcucie
{gallery}stories/cerkiew_babice_adaptacja_cerkwi/babice_inwentarz{/gallery}