W świetle nowych faktów napisałem nowy artykuł pt. Sprawiedliwi z Babic w marcu 2025 r. Po nim tekst napisany w roku 2023.
Lachowie z Babic
Lach to nazwisko, które w Babicach ma długą historię. Już w 1406 r. wójt Sobek Lach bronił Babice przed Tatarami. Coś z tych genów odziedziczył Michał Lach, który żył ponad pięć wieków później, który wraz z rodziną podczas II wojny światowej dał świadectwo porównywalne do tego, co uczynił Sobek w XV w. Michał pełnił również funkcję podwójciego, a raczej zastępcy sołtysa, gdyż Babice w tym czasie nie miały już praw miejskich, jednak tytuł pozostał. Ale do początku. Michał Lach pochodził prawdopodobnie z Krążek Bachowskich. Ożenił się z Petronelą Michalską pod koniec XIX w. i przeniósł na Przedmieście Babickie. W 1900 r. urodziła się najstarsza córka Katarzyna, następnie Zofia i Józefa. Katarzyna jeszcze przed wojną wyszła za mąż za Jana Chruścickiego i wybudowała dom na polu powyżej swoich rodziców. Z tego Małżeństwa Stefania i Stanisław. Stefania wyszła za mąż za Franciszka Rabkę, a Stanisław ożenił się z Wandą Kazienko. Rabkowie mieli córki Barbarę i Danutę, Chruściccy syna Janusza.
Zofia Lach krótko przed wybuchem wojny wyszła za mąż za Michała Pawłowskiego i z tego małżeństwa miała syna Jana.
Józefa najmłodsze dziecko Lachów w wieku 5 lat miała prawdopodobnie zapalenie uszu. Miejscowe „babki” poradziły leczenie przez wlanie do ucha roztopionego wosku. Dziecko straciło słuch, jednak matka nauczyła ją komunikatywnie mówić tak, że nawet sama się spowiadała.
Codzienne życie
Lachowie mieszkali na Przedmieściu Babickim w niezwykle skromnym małym domu krytym strzechą. Budynek składał się z sieni, komory, majdanu oraz dużego pomieszczenia, gdzie znajdowała się kuchnia z piecem, stół, a w koło izby łóżka. Poniżej domu stała stajnia. Rodzina żyła z gospodarstwa, posiadali krowę i konia. Czas upływał na zwykłych troskach związanych z prowadzonym gospodarstwie i życiem rodzinnym, aż do wybuchu II wojny światowej.
Czas próby
W styczniowy dzień 1943 r. do domostwa Lachów przyszedł Mendel Rabs ze swoją narzeczoną ok. 20 letnią Rózią oraz jej 18 letnią siostrą Esterą Englard, poprosili o schronienie. Lachowie nie odmówili chociaż dobrze wiedzieli, co za to grozi. Ponieważ była sroga zima Mendel udał się do Załazku koło Piątkowej, gdzie przechowywał kożuch. Gdy dwa dni nie wracał Petronela wysłała męża z misją, by się dowiedział, co się stało. Okazało się, że mieszkanka Załazka, gdzie był schowany kożuch zamknęła Rabsa w komorze i posłała kogoś z zawiadomieniem na gestapo. Młody chłopak rękami robił podkop, ale zabrakło czasu, by uciec przeznaczeniu. Michał przyszedł z informacją, że Mendel nie żyje, to była wiadomości tragiczna nie tylko dla Żydówek, ale i rodziny Lachów, którzy zdecydowali, że będą ukrywać dziewczyny.
Kryjówka na dwa lata
Do tego celu na strychu wkoło komina ułożyli przekłodki [duże snopy po młóceniu cepem, wiązane kręconym powrósłem, mieściły 5-6 snopków], tworząc małe pomieszczenie. Obok komina było zejście na piec i do izby mieszkalnej. W tej skrytce Rózia i Edzia [tak nazwali Lachowie Ester] Englard ukrywały się.
Wymagało to od rodziny wielkiego wysiłku. W sprawę ukrywania byli wtajemniczeni: Michał i Peronela Lach ich córka Józefa, Zofia Pawłowska oraz równolatka Ester 18 letnia wnuczka Stefania Chruścicka. Do końca wojny rodzina myślała, że była to tajemnica, jednak z moich informacji wynika, że niektórzy ludzie „na Babicach” wiedzieli, że Lachowie ukrywają Żydów, ale nikt ich nie wydał.
Codzienne życie
Życie w ukryciu było ciężkie dla obu stron. Najwięcej wysiłku w pomoc Żydówkom wkładała Józefa. To ona pomagała dziewczynom we wszystkich sprawach dnia codziennego: karmiła, pomagała się myć, prała i przerabiała ubrania, załatwiała sprawy higieniczne, bawiła towarzystwem.
Petronela prowadziła dom, jakby nie było żadnej tajemnicy. Zapraszała sąsiadów na pogawędki czy na świętowanie, a gdy oni szli do swoich domów dziewczyny schodziły do izby, by się zagrzać, zjeść czy odetchnąć od zamknięcia w ciemnej przekłodkowej izbie na strychu. W okresie zimowym schodziły na piec, gdzie miały swoje posłanie. Męża, który pełnił w okresie wojny funkcję zastępcy sołtysa wysyłała do interesantów, by ich nie przyjmować w domu. Jednak czasami ktoś przyszedł niespodziewanie załatwić jakąś sprawę i to było wielkie zagrożenie.
Po wojnie
Tak mijały dni aż do wyzwolenia, które w Babicach nastąpiło w lipcu 1944 r. Dziewczyny nadal się ukrywały, gdyż niedaleko stacjonowały wojska rosyjskie, ale nie było już takiego strachu, że za ukrywanie Żydówek rodzina może zapłacić życiem. Bardzo dobre stosunki z dziewczynami miała Stefania ich równolatka, miała ona zmysł handlowy. Jeździła do Przemyśla, a nawet Lwowa [Jeszcze wtedy nie ustalonej granicy], by handlować jajami, drobiem i innymi produktami żywnościowymi, które taniej skupowała na wsi, a drożej sprzedawała w mieście.
Pod koniec 1944 r., gdy w Przemyślu Żydzi organizowali się po wojnie dziewczyny wyjechały z Babic i dołączyły do nich. Ale to też odbyło się w konspiracji. Przez jakiś czas do Lachów były zapraszane dwie krewne z Żurawicy Jasia i Stasia, tak żeby nie wzbudzać podejrzeń sąsiadów, następnie Edzia i Rózia wyjechały do Przemyśla ze Stefanią, której proponowały wyjazd do Stanów Zjednoczonych, ale ta słysząc negatywne opinie wypowiadane przez Żydów na temat Polaków nie zdecydowała się na to.
Zdjęcie z dwoma żołnierzami w polskich mundurach. Na odwrocie zdjęcia napis: W dowód szczerej przyjaźni milutkiej Stefie ofiaruje swoją podobiznę Edzia i [dwa imiona nieczytelne]. Przemyśl 5 I 1945 r.
Na podstawie zdjęć z USA można stwierdzić, że są to siostry Englard
Wyjazd do USA
Prawdopodobnie już po zakończeniu wojny dziewczyny przedostały się przez zieloną granicę [zapewne czechosłowacką], i przez inne kraje dotarły do rodziny we Francji, a następnie do USA, gdzie zamieszkały w Nowym Jorku. Tam założyły rodziny: Ester wyszły za mąż za Srula Kormana, a Róża za dentystę Bandera. Oba małżeństwa posiadały potomstwo.
Niedługo po wyjeździe Edzia nawiązała kontakt z Lachami, listy były kierowane przede wszystkim na adres Stefanii, która wyszła za mąż za Franciszka Rabkę. Listy ze zdjęciami oraz nieraz paczki były wysyłane przez Ester, która bardzo dobrze znała język polski w mowie i piśmie. Róża dokładała czasami zdjęcia, ale prawdopodobnie robiła to w skryciu przed mężem, który miał bardzo negatywny stosunek do Polaków. Gdzieś w roku 2001 Ester wysłała ostatni zachowany list, w którym informowała o śmierci siostry w Nowym Jorku i swojej przeprowadzce do Maiami. Stamtąd wysłała ostatni list datowany na 13 XII 2002 r.
Ostatni list Edzi
Siostry Englard w Stanach Zjednoczonych
Pozostała tylko studnia
W 1950 r. zmarł Michał Lach, a 1961 Petronela. Wtedy poniżej starego domu Zofia Pawłowska wybudowała nowy drewniany dom, a wysłużony budynek, gdzie ukrywały się Żydówki został rozebrany. Zamieszkali w nim: Zofia Pawłowska z synem Janem i Józia Lach. Czas płynął na zwykłym wiejskim życiu. Starsi z rodziny umierali, a rodziło się nowe pokolenie prawnuków i praprawnuków. Dziś po zabudowaniach nie ma śladu, działka została sprzedana, dom rozebrany, pozostała tylko studnia.
Honory dla Sprawiedliwych
Około roku 1988 Jan Pawłowski zaczął starania o przyznanie rodzinie Lachów medalu Sprawiedliwi Wśród Narodów Świata. Potrzebne były do tego zeznania zarówno uratowanych z holokaustu, jak i rodziny ratującej. Takie zeznanie złożyła tylko Ester Korman, w którym odniosła się tylko do własnej osoby, nie opisując dokładnie całej sytuacji. Wspomina jednak, że Lachowie pomagali również innym Żydom. Róża nie złożyła zeznania nie wiadomo z jakich powodów. Można się domyślać, że mógł tego zabronić jej mąż lub nie chciała ujawniać swojej przeszłości. Ze strony rodziny ratującej zeznanie złożyła Józefa Lach, która również w swoim zeznaniu odniosła się do sytuacji uratowania tylko Ester.
Zeznanie Korman z domu Englard
Zeznanie Józefy Lach
Wniosek z zeznaniami o przyznanie medalu zawiozła do Konsulatu Izraela w Krakowie Anna Wiciejowska praprawnuczka Lachów. Instytut Pamięci Narodowej Yda Vashem zapoznał się dokumentacją i na posiedzeniu w dniu 16 VI 1992 r. postanowił odznaczyć medalem Sprawiedliwi Wśród Narodów Świata Petronelę, Michała, Józefę Lach oraz Zofię Pawłowską.
Uroczystość wręczenia medalu i dyplomu, odbył się 1 VII 1993 r. na Zamku Kazimierzowskim w Przemyślu. Przekazanie wyróżnienia dokonał ówczesny ambasador Izraela w Polsce Miron Gordon, a przyjęła je Józefa Lach. Na uroczystości w Przemyślu był prawdopodobnie obecny Jan Pawłowski.
W chwili obecnej medal jest w posiadaniu Danuty Kozak, a dyplom i inne dokumenty ma Barbara Wiciejowska.
Również w Izraelu w Parku Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata w Jerozolimie widnieją imiona i nazwiska Sprawiedliwych z Babic na honorowej tablicy.
W powstałym w 2016 r. Muzeum Polaków Ratujących Żydów w Markowej na ścianie pamięci zostali uhonorowani Petronela, Michał, Józefa Lachowie na jednej tablicy oraz na osobnej cegiełce Zofia Pawłowska-Lach. Na nośnikach elektronicznych w Muzeum jest krótka historia bohaterskiego czynu Lachów. Podobna notka znajduje się również na stornie internetowej Yda Vashem.
Dyplom przechowywany przez Barbarę Wiciejowską
Medal w posiadaniu Danuty Kozak
Bohaterowie tej opowieści już nie żyją. Odeszli do wieczności. Na cmentarnych tablicach można przeczytać takie dane:
Lach Michał ur.11/01/1874 zm.03/03/1950
Lach Petronela ur.27/05/1879 zm.11/03/1961
Pawłowska Zofia z d. Lach ur.07/04/1904 zm.14/12/1982
Lach Józefa ur. 01/03/1914 zm.21/05/1996
Pawłowski Jan ur. 24/05/1941 zm.24/11/2001
Rabka Stefania ur. 2/03/1925 zm.11/10/2016
Ich szczątki spoczywają na babickim cmentarzu, a pamięć o ich życiu i heroicznym poświęceniu podczas wojny przechowuje p. Barbara Wiciejowska [Na zdjęciu obok], która jest prawnuczką Michała i Petroneli Lach. Bardzo serdecznie jej dziękuję za okazaną życzliwość podczas pisania artykułu i udostępnienie posiadanych dokumentów i zdjęć.
Piotr Haszczyn [marzec 2025]
Sprawiedliwi z Babic
W Muzeum Polaków Ratujących Żydów w Markowej jest ślad, że mieszkańcy z naszej gminy również ratowali Żydów. Swoje miejsce na ścianie z nazwiskami osób ratujących Żydów ma rodzina z Babic. Wewnątrz muzeum w przeglądarce dotykowej można dowiedzieć się o szczegółach wydarzeń z mrocznych czasów wojny. W notce czytamy: „W czasie okupacji niemieckiej Michał i Petronela Lachowie z córką Józefą oraz starszą córką Zofią Pawłowską z mężem i kilkuletnim synem mieszkali w Babicach k. Dubiecka w pow. przemyskim. Już na początku wojny do rodziny Lachów przychodzili Żydzi z prośbą o żywność lub przenocowanie. Po wielu latach Zofia wspomina: "Pomocy udzielaliśmy w moim pojęciu niewielką, stanowiącą tylko odruch ludzkiej życzliwości". W lipcu 1942 r. z prośbą o ukrycie zwrócił się do Lachów Mendel Raps z Przemyśla. Gospodarze zgodzili się. Odtąd Mendel z narzeczoną Rózią Englard i jej młodszą siostrą Esterą Englard (później Korman) ukrywali się u Lachów w oborze. Gdy nadeszła zima Mendel z Rózią poszli do wioski, by zdobyć ciepłe ubrania. Niestety zostali wówczas zastrzeleni przez Niemców. Wydaje się, że ta informacja jest błędna. Zdarzenie nie miało miejsce w Babicach, ale okolicach Birczy. Estera pozostała sama w kryjówce. Doczekała zakończenia wojny. Następnie wyemigrowała do USA. W swoim oświadczeniu z 1988 r. napisała: "W czasie ukrywania byłam traktowana, jak członek rodziny bez żadnych różnic w żywieniu i mieszkaniu. Dzięki tej rodzinie, która była ciągle narażona na represje hitlerowskie przeżyłam wojnę". Michał i Petronela Lachowie oraz ich córki Zofia i Józefa zostali 12 XII 1992 r. odznaczeni medalem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata”. Jest to fakt historyczny mało znany więc warto go propagować.
Lachowie na tablicy pamięci w Markowej
Piotr Haszczyn [sierpień 2023]
Zapraszamy na blog - http://krzywcza.blogspot.com/
